Από τη στιγμή που τα δημόσια πράγματα θα πάψουν ν' αποτελούν την κύρια απασχόληση των πολιτών και από τη στιγμή που οι πολίτες θ' αρχίσουν να προτιμούν να φροντίζουν για το πορτοφόλι τους περισσότερο παρά για το πρόσωπο τους, το κράτος βρίσκεται κιόλας στα πρόθυρα της καταστροφής του.
Χρειάζεται να παν στον πόλεμο; Πληρώνουν μισθοφόρους κι οι ίδιοι κάθονται στα σπίτια τους. Είναι ανάγκη να πάνε στη συνέλευση; Διορίζουν αντιπροσώπους και οι ίδιοι κάθονται στα σπίτια τους. Με την τεμπελιά και τη φιλαργυρία τους καταντούν να έχουνε στρατιώτες για να υποδουλώνουν την πατρίδα τους και βουλευτές για να την ξεπουλάνε.
Οι σκοτούρες του εμπορίου και των τεχνών, η αχόρταγη δίψα του κέρδους, η μαλθακότητα και η επιθυμία για άνεση -αυτά μετατρέπουν τις προσωπικές υπηρεσίες σε χρηματικές. Όλοι δίνουν ένα μέρος από τα κέρδη τους για να τ' αυξήσουν με την άνεση τους. Δώστε χρήματα και σε λίγο θα έχετε αλυσίδες. Η λέξη "αντιμισθία" είναι λέξη των δούλων. Είναι άγνωστη στις ελεύθερες πολιτείες. Στις αληθινά ελεύθερες πολιτείες, οι πολίτες τα κάνουν όλα με τα χέρια τους -τίποτα με το χρήμα. Όχι μονάχα δεν πληρώνουν για να εξαιρεθούν από τις υποχρεώσεις τους, αλλά θα πλήρωναν κιόλας για να τις εκτελέσουν προσωπικά οι ίδιοι.
.......................................
Όσο καλύτερα συγκροτημένο είναι το κράτος, τόσο περισσότερο, οι πολίτες έχουν τον νου τους στις δημόσιες υποθέσεις παρά στις ατομικές. Κι ακόμα, υπάρχουν πολύ λιγότερες ατομικές υποθέσεις. Και τούτο γιατί; Αφού το κάθε άτομο έχει ένα σημαντικό μερίδιο από το σύνολο της κοινής ευτυχίας, απομένουν πολύ λίγα πράγματα που πρέπει να επιδιώξει με τις ιδιαίτερες του φροντίδες.
Σε μια πολιτεία που κυβερνιέται καλά, ο καθένας τρέχει στις συνελεύσεις. Σαν υπάρχει, όμως, μια κακή κυβέρνηση, κανένας δεν θέλει να κάνει ούτε βήμα για να πάρει μέρος σ' αυτές γιατί κανένας δε νοιάζεται για ότι γίνεται. Όλοι προβλέπουν πως δεν θα επικρατήσει η γενική θέληση και στο τέλος τους απορροφούν ολότελα τα ατομικά τους ζητήματα.
Οι καλοί νόμοι δημιουργούν ακόμα καλύτερους νόμους. Οι κακοί φέρνουν ακόμα πιο κακούς. Από τη στιγμή που θα πει κάποιος για τις υποθέσεις του κράτους "τι με ενδιαφέρει εμένα;" πρέπι να καταλάβουμε αμέσως ότι το κράτος είναι χαμένο.
Το μίκρεμα της αγάπης στην πατρίδα, η δύναμη του ατομικού συμφέροντος, η μεγάλη έκταση των κρατών, οι κατακτήσεις, οι κυβερνητικές υπερβασίες, έκαναν τους ανθρώπους να επινοήσουν το σύστημα των βουλευτών ή αντιπροσώπων του λαού στις συνελεύσεις του έθνους. Αυτούς σε μερικές χώρες τολμούν και τους ονομάζουν "τρίτη τάξη". Έτσι το ξεχωριστό συμφέρον των δύο τάξεων μπήκε σε πρώτη και δεύτερη σειρά.
Το δημόσιο συμφέρον δεν είναι παρά στην τρίτη σειρά.
Η κυριαρχία όμως, δεν μπορεί να αντιπροσωπευτεί, για τον ίδιο λόγο που δεν μπορεί να απαλλοτριωθεί. Ουσιαστικά ενυπάρχει στη γενική θέληση και η θέληση δεν αντιπροσωπεύεται με κανέναν τρόπο. Ή είναι η ίδια ή είναι μία άλλη. Μέσος όρος δεν χωρεί.
Οι βουλευτές δεν είναι, ούτε και μπορούν να είναι αντιπρόσωποι του λαού. Είναι εντολοδόχοι του, αυτό μονάχα. Τίποτα δεν μπορούν να αποφασίσουν οριστικά. Κάθε νόμος που δεν τον κύρωσε ο λαός προσωπικά είναι άκυρος. Δεν είναι καν νόμος.
___________________________________________________________________--
Jean-Jacques Rousseau: Το κοινωνικό συμβολαιο,
Γ' έκδοση μετάφραση Δανάη και Νίκος Κουχτσόγλου εκδόσεις Δαρεμά ΑΘΗΝΑ
και στο
Scripta manent Εγχειρίδιον Πολιτικής Παιδείας, Ανθόγηση κειμένων Λουκάς Αξελός,
εκδόσεις Στοχαστής, ΑΘΗΝΑ 2013