Ο Ρήγας επίκαιρος όσο ποτέ (ποτέ;)
Όσα χρόνια διεξάγεται ο «νεο Μακεδονικός Αγών», τόσα χρόνια γυρνάει στη σκέψη μου η μορφή ενός μεγάλου Ανθρώπου, Στοχαστή, Επαναστάτη, Οραματιστή. Του Ρήγα Βελεστινλή, όπως ο ίδιος επέλεξε να ονομάζεται.
Οι εχθροί των λαών
Οι λαοί του Βαλκανικού χώρου κατά τα τέλη του 18ου αιώνα στέναζαν κατά από την απολυταρχική εξουσία του Σουλτάνου και των κατά τόπους εκπροσώπων του και όπως χαρακτηριστικά ο Ρήγας διακηρύσσει στην Επαναστατική του Προκήρυξη "κανένας, οποιασδήποτε τάξεως και θρησκείας δεν είναι σίγουρος μήτε δια την ζωήν του, μήτε δια την τιμήν του, μήτε δια τα υποστατικά του".
Επί πλέον προσθέτει ότι "ο πλέον ήσυχος, ο πλέον αθώος, ο πλέον τίμιος πολίτης κινδυνεύει κάθε στιγμήν να γίνη ελεεινή θυσία της τυραννικής φαντασίας ή των αγρίων τοποτηρητών και αναξίων μεγιστάνων του Τυράννου".
Και αυτό ισχύει και πάλι. Τουλάχιστον για την τιμή μας και την αξιοπρέπεια μας. Και εξηγούμαι παραθέτοντας το παρακάτω απόσπασμα από τον «Θούριο»
"Ανδρείοι καπετάνοι, παπάδες, λαϊκοί,
σκοτώθηκαν κι αγάδες, με άδικον σπαθί.
κι αμέτρητ' άλλοι τόσοι και Τούρκοι και Ρωμιοί,
ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμμιά 'φορμή", (στίχ. 17-20).
Ο αληθινός επαναστάτης γνώστης της αρχαίας Αθηναϊκής δημοκρατίας και μελετητής του Ρουσσώ και του Μοντεσκιέ (Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790) τονίζει πάλι στην Επαναστατική του Προκήρυξη ότι όλα τα δεινά των σκλαβωμένων
"προέρχονται από την κακήν και αχρειεστάτην διοίκησιν από την στέρησιν καλών νόμων".
Οραματιζόταν , τη "Νέα Πολιτική Διοίκηση", βασισμένη στο δημοκρατικό πνεύμα, στην αντιπροσωπευτική πολιτεία, όπου θα τηρούνται οι βασικές αρχές των "Δικαίων του Ανθρώπου" και του Συντάγματος του.
Προσέξτε, ο μέγας αυτός οραματιστής, στοχαστής και επαναστάτης δεν οραματίζεται «έθνη» και «πατρίδες». Οραματίζεται ανοικτές κοινωνίες των λαών, των ανθρώπων, που δεν τους χωρίζει η τυραννία και ο καταναγκασμός, ούτε του σώματος ούτε της σκέψης.
Το επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα
Για το σκοπό αυτό ο Ρήγας μεθοδικά προετοίμασε το επαναστατικό του σχέδιο.
Πρώτα θέλησε να εξυψώσει το φρόνημα των σκλαβωμένων με τον ενθουσιώδη Θούριό του, που κυκλοφόρησε κυρίως σε χειρόγραφη μορφή.
Ο Cl. Fauriel (Chants populaires de la Grece moderne, Paris 1825, τόμ. 2, σελ. 15 κ. εξ.) συμπεριέλαβε στα δημοτικά τραγούδια και τον Θούριο δείγμα της πλατιάς του διάδοσης και εξάπλωσης. Δεν απαντιέται στην ιστορία των λαών σαν του Θουρίου τη διάδοση και εξάπλωση.
Ο Ρήγας τόνιζε ότι είναι καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερης ζωής παρά σαράντα χρόνια σκλαβιάς, εμπειρία των σαράντα χρόνων της ζωής του, και ότι πάνω και από τη ζωή το ύψιστο αγαθό του ανθρώπου είναι η ελευθερία.
Και το μήνυμά του το απευθύνει σε όλους τους λαούς του Βαλκανικού χώρου:
"Βουλγάροι κι' Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
Αράπηδες και άσπροι με μια κοινή ορμή,
Για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί,
Πως είμασθ' αντρειωμένοι παντού να ξακουσθή", (στίχ. 45-48),
τονίζοντας παράλληλα και την ελευθερία της πίστης, την ανεξιθρησκεία,
"στην πίστιν καθένας ελεύθερος να ζή", (στίχ. 43).
Για την προετοιμασία του ένοπλου αγώνα της επανάστασης, ο Ρήγας μετέφρασε το εγχειρίδιο περί πολεμικής τέχνης του Αυστριακού στρατάρχη von Khevenhueller (1683-1744) και το τυπώνει με τον τίτλο "Στρατιωτικόν Εγκόλπιον".
Το βιβλίο αυτό του Ρήγα δεν κυκλοφόρησε διότι κατασχέθηκε από την Αυστριακή Αστυνομία στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου.
Ό,τι γνωρίζουμε είναι γνωστό από τα ανακριτικά έγγραφα (Αιμ. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2000, σελ. 67). Σκοπός της μετάφρασης ήταν να έχει ένα εγχειρίδιο για να εκπαιδευθούν και οι επαναστατημένοι σκλάβοι στην πολεμική τέχνη όπως εκπαιδεύονταν και τα στρατεύματα του Σουλτάνου.
Κατ΄ αυτόν τον τρόπο ο Ρήγας θα εμψύχωνε τους επαναστάτες, οι οποίοι θα γνώριζαν πλέον ότι εκπαιδεύονταν στη στρατιωτική τέχνη όπως και οι αντίπαλοί τους.
Για το πόσο σημαντική ήταν αυτή η ενέργεια του Ρήγα, να μεταφράσει δηλαδή και να τυπώσει το βιβλίο με την σύγχρονη πολεμική τέχνη, δείχνεται από τα όσα διατυπώνει ο Ανώνυμος ο ΄Ελλην στην Ελληνική Νομαρχία του, στα 1806, μόλις οκτώ χρόνια μετά το μαρτύριο του Ρήγα, στον οποίο ο συγγραφέας αφιέρωσε την έκδοση "εις τον τύμβον του Μεγάλου και Αειμνήτου Ελληνος Ρήγα, του υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος εσφαγιασθέντος". (Ανωνύμου του ΄Ελληνος, Ελληνική Νομαρχία, ήτοι λόγος περί ελευθερίας, Εν Ιταλία 1806, Φιλολογική απομνημείωση, κείμενο-σχόλια-εισαγωγή Γ. Βαλέτας, τέταρτη έκδοση, Αθήνα 1982, σελ. 78).
Η πίστη του Ρήγα στη βαλκανική λαϊκή ψυχή.
Ο Ρήγας στήριζε την επανάστασή του στις ντόπιες, γηγενείς δυνάμεις των σκλαβωμένων κι όχι στη βοήθεια των μεγάλων δυνάμεων της εποχής του.
Πουθενά στα έργα του, στον Θούριο του, δεν κάνει έκκληση στις μεγάλες τότε δυνάμεις για βοήθεια στην προετοιμαζόμενη επανάστασή του.
Ο Ρήγας γνώριζε ότι οι ξένες δυνάμεις ενδιαφέρονται για τα συμφέροντά τους κι' όχι για τα συμφέροντα των σκλαβωμένων. Ισως ο Ρήγας θα γνώριζε και το σχετικό λαϊκό άσμα της πλησίον του Βελεστίνου Γούρας, που μνημονεύεται από τον Νικ. Πανταζόπουλο, (Μελετήματα για τον Ρήγα Βελεστινλή, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, β΄ έκδ. 2000, σελ. 77):
"ο ξένος ποτές το καλό του αλλουνού δε θέλει,
κι' αλλί που καρτερεί να φάη από ξένο καρβέλι
κι' αλλί που καρτερεί να πιή από ξένο βουστέλι".
Νωπές εξάλλου θα ήταν στον Ρήγα οι εμπειρίες από τα Ορλωφικά.
Η Νέα Πολιτική Διοίκηση του Ρήγα
Το επαναστατικό όμως σχέδιο του Ρήγα προχωρούσε στην εδραίωσή της επανάστασης στις περιοχές που θα ελευθέρωνε από την Οθωμανική τυραννία, δημιουργώντας νέο πολιτειακό καθεστώς, τη "Νέα Πολιτική Διοίκηση". Ο Ρήγας έδινε μεγάλη σημασία στο τι θα γίνει αμέσως μετά τη στρατιωτική νίκη. Πίστευε ότι η αναρχία είναι μορφή τυραννίας, όπως το τονίζει και στο Θούριό του. "Γιατί κ' η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά", (Θούριος, 1797, στίχ. 27). Για τον λόγο αυτό ετοίμασε το Σύνταγμά του, για να είναι το κράτος έτοιμο, μετά την στρατιωτική νίκη, να διοικηθεί με ένα συγκεκριμένο δημοκρατικό Σύνταγμα. Μετέφρασε από το γαλλικό Σύνταγμα του 1793 και μέρος του 1795 και δημιούργησε το δικό του Σύνταγμα με το όνομα "Νέα Πολιτική Διοίκησις", που περιέχει την Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου, και το κυρίως Σύνταγμα.
Ωστόσο προσέθεσε και πολλά δικά του κείμενα, τα οποία δείχνουν την πρωτοποριακή πολιτική σκέψη του, στην εδραίωση και οργάνωση του κράτους του.
Ο Ρήγας στήριζε τη νέα πολιτική κατάσταση όχι στην κληρονομική εξουσία, αλλά στη δημοκρατία με αιρετή εκλογή των αρχόντων. Μάλιστα καταχωρίζει και διατάξεις (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35), που το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου αυτού είναι δικά του προσθήκη, για την προάσπιση της δημοκρατίας από τους εχθρούς της, οι οποίοι θα επιχειρούσαν να την καταλύσουν.
΄Ηθελε να δημιουργήσει μία νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο με την εφαρμογή του δημοκρατικού Συντάγματος και των Δικαίων του ανθρώπου. Για το κράτος του εξάλλου εκτύπωσε και τη Χάρτα του.
΄Ηθελε να έχει έτοιμο ένα χάρτη του χώρου, που θα λευτέρωνε και θα δημιουργούσε τη δημοκρατία του με τις επαρχίες και τις τοπαρχίες της. Η Χάρτα του θα ήταν ένα βοηθητικό εργαλείο της "Νέας Πολιτικής Διοικήσεως" του, του Συντάγματός του, όπως διατυπώνεται στα πρόσφατα αποτελέσματα της έρευνά του Δ. Καραμπερόπουλου
Επίσης τονίζει την συνεργασία και αλληλεγγύη των λαών, που βρίσκονται στη σκλαβιά, για να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες και να μην αδιαφορούν στα προβλήματα του κάθε μέλους, γιατί ο καθένας είναι μέρος του γενικού συνόλου. Μάλιστα, ο Ρήγας ως "όλον" θεωρεί το σύνολο των λαών, οι οποίοι βρίσκονται στον Βαλκανικό χώρο, που θαυμάσια περιγράφει στη Χάρτα του και που θα πρέπει να συνεργάζονται για το γενικό καλό. Χαρακτηριστικά τονίζει στα Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 34, πως
"...δεν ημπορεί ποτέ κανείς να ειπή, ότι η τάδε χώρα πολεμείται, δεν με μέλει, διατί εγώ ησυχάζω εις την ιδικήν μου. Αλλ' εγώ πολεμούμαι, όταν η τάδε χώρα πάσχη, ως μέρος του όλου οπού είμαι".
Και ο Ρήγας φέρνει παραδείγματα αυτής της σημαντικής προτάσεως του, για να γίνει κατανοητή από τους σκλαβωμένους, δείχνοντας έτσι το πόσο μεθοδικός ήταν στον σχεδιασμό του επαναστατικού του έργου. Συγκεκριμένα γράφει πως
"Ο Βούλγαρος πρέπει να κινήται, όταν πάσχη ο ΄Ελλην. Και τούτος πάλιν δι' εκείνον. Και αμφότεροι δια τον Αλβανόν και Βλάχον".
Το δημοκρατικό κράτος του Ρήγα
Η ενότητα του Βαλκανικού χώρου κατά την εποχή του Ρήγα διατηρούνταν κάτω από την απολυταρχική, δεσποτική εξουσία του Σουλτάνου.
Ο Ρήγας ήθελε να διατηρήσει αυτήν την ενότητα του Βαλκανικού χώρου, αντικαθιστώντας την απολυταρχική εξουσία, στην οποία δεν υπάρχει σεβασμός στα "Δίκαια του Ανθρώπου", στα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως τα περιγράφει στη "Νέα Πολιτική Διοίκηση" του. Θα δημιουργούσε την αντιπροσωπευτική, δημοκρατική πολιτεία, η οποία θα είχε κοινούς νόμους για όλους τους λαούς του Βαλκανικού χώρου.
Εχει σημασία να τονισθεί ότι η δημοκρατική ενοποίηση του Βαλκανικού χώρου θα ήταν αποτέλεσμα όχι της απολυταρχικής εξουσίας, αλλά απόρροια της κοινής θέλησης των λαών να συνυπάρχουν, να έχουν κοινούς νόμους, κοινό σύστημα εκλογής των αντιπροσώπων της κάθε επαρχίας και κοινή διακυβέρνηση, χωρίς διακρίσεις μεταξύ των λαών, όπως ο Ρήγας είχε την πρόνοια να τα γράψει και να τα έχει έτοιμα για την επομένη ώρα μετά την επανάστασή του.
Πίστευε ο Ρήγας ότι η διάσπαση των εθνοτήτων εντός του Βαλκανικού χώρου θα ήταν εις βάρος των ίδιων των λαών. ΄Ηθελε τη συνεργασία τους, την δημοκρατική ενοποίησή τους για το καλό όλων, για την ανάπτυξή και πρόοδο τους. Εξάλλου στον Βαλκανικό χώρο κατά την οθωμανική εξουσία δεν υπήρχαν στεγανά όρια των εθνοτήτων και κατ' επέκταση στην πολιτεία που θα δημιουργούνταν μετά την επανάσταση του Ρήγα. Το κράτος του θα ήταν όπως τα σημειώνει και ο ίδιος στο Σύνταγμά του, χωρίς διάκριση φυλής, θρησκείας και γλώσσας, δηλ. θα ήταν ένα κράτος
πολυεθνικό - πολυγλωσσικό - πολυθρησκευτικό.
Στη "Νέα Πολιτική Διοίκηση" του Ρήγα διακηρύσσονται η ισότητα των πολιτών έναντι των νόμων, η ατομική και εθνική ελευθερία, η ελευθερία έκφρασης των ιδεών, των θρησκευτικών πεποιθήσεων, των συγκεντρώσεων, η ελευθερία του τύπου, η ασφάλεια των πολιτών, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, η κατάργηση της δουλείας, η αντίσταση στη βία και αδικία κ. ά.
Ο Ρήγας προσέθεσε και πολλά δικά του κείμενα στο Γαλλικό Σύνταγμα του 1793, το οποίο μετέφρασε και είχε ως πρότυπο.
Ενδεικτικά μνημονεύονται η υποχρεωτική εκπαίδευση όχι μόνο των αγοριών αλλά και των κοριτσιών (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 22) διάταξη που για πρώτη φορά καταχωρίζεται σε Σύνταγμα, η στρατιωτική άσκηση των γυναικών, θεωρούμενος ίσως ο εισηγητής της ισότητας ανδρών και γυναικών στην εποχή του.
Η προστασία των πολιτών από την τοκογλυφία, (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35 ) η υπεράσπιση της δημοκρατίας από εκείνους που την επιβουλεύονται κ. ά. και ακόμη, τονίζει ότι οι δημοκρατικοί πολίτες θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να υπερασπίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς θεωρώντας την υποχρέωση τους αυτή "ως το πλέον ιερόν από όλα τα χρέη [υποχρεώσεις]" τους.
Η «Ελληνική Δημοκρατία»
Με την επικράτηση της επανάστασής του Ρήγα στη θέση της απολυταρχικής οθωμανικής εξουσίας θα δημιουργούσε τη Νέα Πολιτική Διοίκηση του, τη νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο, με την εφαρμογή του Δημοκρατικού Καταστατικού Συντάγματος και των Δικαίων του Ανθρώπου.
Πρότυπά του ήταν η Γαλλική Επανάσταση και η Δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών.
Γι' αυτό εξ άλλου και τιμητικά ονομάζει το κράτος του "Ελληνική Δημοκρατία",
με την ευρύτερη και όχι με την σημερινή εθνική σημασία.
Στήριζε τη νέα πολιτική κατάσταση στη δημοκρατία και όχι στην κληρονομική εξουσία.
Μετά την επανάσταση θα προκήρυσσε εκλογές για την ανάδειξη αιρετών αντιπροσώπων, των βουλευτών, που θα εκλέγονταν αναλογικά από κάθε επαρχία του κράτους του.
Η «πρωτοκαθεδρία» των Ελλήνων.
Σχετικά τώρα με τις αντιρρήσεις που έχουν κατά καιρούς εκφρασθεί πως τάχα ο Ρήγας ήθελε τους ΄Ελληνες να έχουν πρωτοκαθεδρία στο κράτος του, εφ' όσον του δίνει την ονομασία "Ελληνική Δημοκρατία", μπορούμε συνοπτικά να πούμε ότι η θέση του Ρήγα για την καθιέρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας δίνει απάντηση στην αντίρρηση αυτή.
Οι ΄Ελληνες αποτελούσαν μικρή μειοψηφία στο Βαλκανικό χώρο και ως εκ τούτου η αναλογική αντιπροσώπευση τους στη Βουλή του κράτους του θα ήταν μικρή. Εξ άλλο στο άρθρο 25 των "Δικαίων του Ανθρώπου" ο Ρήγας χαρακτηριστικά επεξηγεί ότι δεν είναι υπέρ μίας μερίδας λαού, αλλ' απεναντίας
"ο λαός μόνον ημπορεί να προστάζη και όχι ένα μέρος ανθρώπων ή μία πόλις. Και ημπορεί να προστάζη δι' όλα, χωρίς κανένα εμπόδιον".
΄Οσον αφορά τώρα τη θέση του Ρήγα, που προτείνει ως επίσημη γλώσσα του κράτους του αντί της μέχρι τότε επικρατούσης τουρκικής την ελληνική γλώσσα, μπορούμε να πούμε ότι το έκανε από ρεαλιστική τακτική και όχι από σκοπιμότητα.
Και τούτο διότι η ελληνική γλώσσα ήταν η πλέον διαδεδομένη στον βαλκανικό χώρο, ως γλώσσα του εμπορίου και της επικοινωνίας και επί πλέον
"ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδασθή",
όπως ο ίδιος ο Ρήγας παρατηρεί στο άρθρο 53 του Συντάγματός του. Εξ άλλου στο Σύνταγμά του καθιερώνει το σεβασμό της γλώσσας και της πίστης του κάθε λαού, που αποτελεί μέρος του κράτους του.
Στο άρθρο 7 του Συντάγματός του τονίζει με έμφαση πως κυρίαρχος λαός του κράτους του μετά την επανάσταση θα είναι όλοι οι κάτοικοι που κατοικούν σ' αυτό
"χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, ΄Ελληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι, και κάθε άλλο είδος γενεάς".
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο Ρήγας θέλει στο κράτος του όλους τους λαούς που κατοικούν ακόμη και τους Τούρκους, διότι και αυτοί υποφέρουν από την απολυταρχική εξουσία του σουλτάνου, όπως τονίζει και στον Θούριό του (Θούριος, στίχ. 17-20).
Η δημοκρατία ήταν για τον Ρήγα ένα πανανθρώπινο ιδανικό με υπερεθνικές διαστάσεις.
Ο Ρήγας ήταν αυτός που κάθε εθνικιστής και κάθε «πατριώτης» θα μισούσε, αλλά κάθε λαός θα τον λάτρευε σαν τον πραγματικό Μεσσία του.
Ένας άξιος που το μέλλον του επεφύλαξε ανάξιους απογόνους.